Kök hücre nedir?

İnsan vücudunda gündelik sağlığımız için önemli yüzlerce farklı tip hücre bulunmaktadır. Bu hücreler vücudumuzun her gün çalışmasını devam ettirmesinden sorumludurlar; mesela, kalbimizin atmasını, beynimizin düşünmesini, böbreklerimizin kanımızı temizlemesini, derimizin dökülürken yenilenmesini, ve bunun gibi işlevleri sağlarlar. Kök hücrelerin eşsiz görevi tüm bu farklı tip hücreleri yapmaktır. Kök hücreler yeni hücrelerin tedarikçileridirler. Kök hücreler bölündüğünde, kendilerinden ya da diğer hücre tiplerinden üretebilirler. Örneğin, derideki kök hücreler daha fazla deri kök hücresi yapabilir ya da melanin pigmenti yapmak gibi kendi özgün işlevleri olan diğer deri hücrelerine farklılaşabilirler.

Neden kök hücreler sağlığımız için önemlidir?

Yaralandığımızda veya hastalandığımızda, hücrelerimiz de yaralanır veya ölürler. Bu durumlarda, kök hücreler etkinleşirler. Kök hücreler, hasar gören dokularımızı onarmak ve rutin olarak ölen diğer hücrelerin yerine yenilerini yapmakla görevlidirler. Bu şekilde kök hücrelerimiz bizi sağlıklı tutar ve bizi erken yaşlanmaktan korurlar. Kök hücreler bizim kendi mikroskopik doktorlar ordumuz gibidirler.

Kök hücrelerin değişik çeşitleri nelerdir?

Kök hücreler birçok farklı şekilde olabilir. Bilimadamları, vücudumuzdaki tüm organların kendi özel kök hücre tiplerinin olduğunu düşünmektedirler. Örneğin kanımız, kan (hematopoetik olarak da bilinen) kök hücrelerinden oluşur. Ancak kök hücreler insan gelişiminin en erken evrelerinde de mevcuttur ve bilim adamları bu hücreleri büyüttüklerinde ‘embriyonik kök hücre’ adını alırlar. Embriyonik kök hücrelerin bilim adamlarını heyecanlandırmasının nedeni şudur, bu hücrelerin doğal görevleri, insan gelişimi süresince vücuttaki tüm organ ve dokuları oluşturmaktır. Bunun anlamı; embriyonik kök hücreler, erişkin tip kök hücrelerin aksine yüzlerce değişik tipte hücreye dönüşme potansiyeline sahiptirler. Mesela, bir kan kök hücresi yalnızca kan yapabilirken, bir embriyonik kök hücre kan, kemik, deri, beyin vb. yapabilir. Ek olarak, embriyonik kök hücreler doğa tarafından, dokuları ve hatta organları oluşturmak için programlandırılmışlardır ancak erişkin tip kök hücreler bunu yapamazlar. Bu da embriyonik kök hücrelerin hasta organları düzeltmek için daha fazla doğal kapasitesi olduğu anlamına gelir. Embriyonik kök hücreler, tüp bebek  tedavisinden arta kalan ve kullanılmadığı taktirde atılacak olan, bir kaç günlük embriyolardan elde edilir ve laboratuvarda, hücre kültür tabağında oluşturulurlar.

 

iPKH ya da indüklenmiş pluripotent kök hücre nedir?

Bu ‘iPKH’ denen yeni çeşit kök hücre, bilim adamları ve doktorları heyecanlandırmaktadır. Heyecanlanmaktayız çünkü iPKH embriyonik kök hücrelerin neredeyse tüm özelliklerine sahiptirler ancak, embriyodan oluşturulmamışlardır. Bu nedenle iPKH ile ilgili etik problemler yoktur. Dahası, iPKH hastanın kendi kök hücre olmayan hücresinden elde edilir, bu da, iPKH hastaya bağışıklık sistemi reddi olmaksızın verilebileceği anlamına gelmektedir ki, bu durum kök hücre nakillerinde çok önemlidir.

Gelecekte bizi ne beklemekte ve kök hücreler doktorunuzun sizi nasıl tedavi ettiğini nasıl değiştirebilir?

Kök hücrelerin doğal görevleri hasta veya yaşlı hücreleri yenilemek olduğundan, bilimadamları birçok çeşit tıbbi rahatsızlığı olan hastalara, kök hücre tedavisi uygulamayı düşünmektedirler. Buradaki fikir, hastaya kök hücre veya kök hücreden elde edilmiş, farklılaşmış hücreler vererek, kök hücrelerin iyileştirici doğal özelliklerinden faydalanıp hastayı yeniden sağlıklı yapmaktır. Örneğin, kalp krizi geçiren bir hastaya tedavi olarak kök hücre nakli yapmaktaki amacımız kök hücrelerin kalpteki hasarlı bölgeyi yenilemesini sağlamaktır. Hepimizde bulunan doğal kök hücre popülasyonunun vücudumuzdaki hasarları onarmaktaki kapasitesi sınırlıdır. Kalp örneğine geri dönecek olursak, kalbin kendi kök hücrelerinin tek görevi kalp krizinin oluşturduğu hasarı onarmak değildir ve sayıları buna yetmez, ancak milyonlarca kök hücre bu işi başarmak için daha güçlüdür. Bu nedenle hastalara kök hücre nakli vererek bedenimize, vücuttaki limitli sayıda bulunan kök hücrelerin ötesinde bir tedavi ve kendini yenileme imkanı sağlıyoruz. Kök hücre tedavisi yaygın hale gelmeden önce bazı konuların çözümlenmesi gerekmektedir, güvenlilik gibi, çünkü kök hücrelerin tümör ve bağışıklık sistemi reddi oluşturma özelliği de vardır. Böyle bile olsa, kök hücrelerin tıbbı değiştirmesi olasıdır ve belki on ya da yirmi yıl içerisinde çoğumuzun bir tanıdığı, belki kendimiz, kök hücre nakli almış olacak. Kök hücreler insanların karşılaştıkları, kanser, kalp hastalığı, Parkinson Hastalığı, Multipl Skleroz, felç, Huntington Hastalığı, omur ilik zedelenmesi ve daha birçok rahatsızlığın tedavisinde umut vaadetmektedir.

Şu anda ne gibi kök hücre tedavisi mevcut ve neden doktorlar bu tedavilere dikkatle ve son çare olarak yaklaşılması gerektiğini vurguluyorlar?

Şu anda bilimadamları tarafından hem güvenli hem de etkili kabul edilen bir kaç kök hücre nakli mevcuttur. En iyi örnek kemik iliği naklidir. Ancak, dunya genelinde bir çok geçerliliği kanıtlanmamış kök hücre tedavisinin reklamı yapılmakta ve önerilmektedir. Bu tedaviler çoğu zaman, spor yıldızı gibi ünlüler bu tedavileri aldığında, basında sıklıkla ilgi görmektedir. Genellikle kök hücre alanındaki bilimadamları ve doktorlar hastaları bu tedavilere karşı uyarırlar çünkü bu tedavilerin işe yarayıp yaramayacağı ve güvenlilikleri belirsizdir. Bu tedaviler nedeniyle ölen hastalar oldu. Tedavisi mümkün olmayan bir durumda veya hastalıkla mücadele ederken her türlü seçeneği değerlendirmek mantıklı olsa da bu tür tedavileri ancak son çare olarak ve doktorunuza danıştıktan sonra düşünmelisiniz.

 

Translated by/Çeviren: Zeynep Tokcaer-Keskin